رنگدانه (Pigment)، مادهای است که با استفاده از جذب طول موج انتخابی میتواند رنگ نوری انعکاسی یا انتقالی را تغییر دهد. این فرایند فیزیکی با فرآیندهایی دیگری همچون فلورسنس، فسفورسانس و دیگر اشکال لومینسانس (تابناکی) که در آنها یک ماده از خود نور ساطع میکند، متفاوت است.
بسیاری از مواد انتخابی، طول موجهای خاصی از نور را جذب خود میکنند. موادی همچون رنگدانهها که بشر آن را جهت استفاده گزینش و گسترش داده است، معمولاً از ویژگیهای خاصی برخوردار هستند که این ویژگیها سبب شده که آنها برای رنگ کردن سایر مواد بهترین گزینه انتخابی باشند. یک رنگدانه باید نسبت به موادی که قرار است به آن رنگ دهد، از خاصیت رنگ دهی بالایی برخوردار باشد. رنگدانه بایستی در دمای محیط به شکل جامد باقی بماند.
دوام و ثبات رنگ از جمله ویژگیهای مطلوب یک رنگدانه در زمینه کاربردهای صنعتی و هنری بهشمار میرود. رنگدانههای بی دوام «پیگمنت فرار» نامیده میشوند. رنگدانههای فرار در مرور زمان و یا با در معرض نور قرار گرفتن، محو میشوند تا جایی که نهایتاً رنگ آنها رو به سیاهی میزند.
رنگدانهها برای رنگی بخشیدن رنگ، جوهر، پلاستیک، پارچه، لوازم آرایشی، مواد غذایی و دیگر مواد بکار میروند. بیشتر رنگدانههایی که در صنایع تولیدی و هنرهای تجسمی مورد استفاده قرار میگیرند کلرانتهای رنگی (colorant پیوند مرده ) هستند که معمولاً به شکل پودر ریز در میآیند. این پودر به ماده نسبتاً خنثی یا بیرنگ همچون رنگپایه (یا محمل) افزوده شده که رنگدانه را در خود به حالت تعلیق نگه داشته و چسبندگی خود را به رنگ میدهد.
بین یک رنگدانه که در محمل خود نامحلول است (در اثر یک تعلیق) و یک رزانه که خود به تنهایی مایع بوده یا در محمل خود محلول میباشد (در اثر حل شدن) معمولاً تفاوتی وجود دارد. یک کلرانت بسته به محملی که با آن درگیر است، میتواند به عنوان یک رنگدانه یا رزانه عمل نماید. در برخی موارد، رنگدانه میتواند از تهنشینی یک رزانه محلول با یک نمک فلزی حاصل شود. رنگدانه حاصل، «رنگدانه لاکی» نامیده میشود. عبارت رنگدانه بیولوژیکی برای تمامی رنگدانههایی بکار میرود که مواد رنگی آنها مستقل از قابلیت انحلالپذیری آنهاست.
در سال ۲۰۰۶، حدود ۷٫۴ میلیون تن رنگدانه آلی، معدنی و خاص روانه بازار جهانی شد. بیشترین نرخ آماری متعلق به قاره آسیا و پس از آن اروپا و آمریکای جنوبی بودهاست. پیشبینی میشود در سال ۲۰۲۰ درآمد حاصل از این رنگدانهها از رقم تخمینی ۲/۳۴ بیلیون دلار آمریکا تجاوز نماید. تقاضای جهانی برای رنگدانه در سال ۲۰۰۹ با افزایش ۵/۱ الی ۲ درصدی نسبت به سال گذشته، به رقم ۵/۲۰ بیلیون دلار آمریکا رسیده بود. افزایش نرخ رشد پایدار در سالهای آتی، از قبل پیشبینی شده بود. فروش این رنگدانهها در سرتاسر جهان نشانگر افزایشی در حدود ۵/۲۴ بیلیون دلار آمریکا در سال ۲۰۱۵ بوده که تا سال ۲۰۱۸ این رقم به ۵/۲۷ بیلیون دلار آمریکا خواهد رسید.
رنگدانهها رنگی را ایجاد میکنند که خودشان نیز به همان رنگ هستند چرا که آنها به صورت انتخابی طول موجهای معینی از نور مرئی را جذب و منعکس مینمایند. ترکیب طیف کامل نور مرئی با طول موجی متغیر از ۳۷۵ یا ۴۰۰ نانومتر الی ۷۶۰ یا ۷۸۰ نانومتر، با نور سفید تقریباً برابری میکند. وقتی که این نور با یک رنگدانه برخورد میکند، قسمتهایی از طیف توسط پیوندهای شیمیایی سیستمهای کونژوگه و دیگر اجزای رنگدانه جذب میشود. برخی دیگر از طول موجها یا قسمتهایی از طیف، منعکس یا پخش میشود. بیشتر رنگدانهها، کمپلکس انتقال بار محسوب میشوند. مثل کامپاندهای فلز واسطه با باند جذب وسیعی که بیشتر رنگهای نور سفید تابشی را کسر میکنند. طیف جدید منعکس شده ظاهر یک رنگ را به وجود میآورد. رنگدانهها بر خلاف مواد فلورسنت یا فسفورسنت، میتوانند فقط طول موجها را از نور منبع کسر نموده و هرگز مورد دیگری به آن اضافه نکنند.
ظاهر رنگدانهها نزدیک به رنگ نور منبع میباشد. نور خورشید از دمای رنگ بالا و یک طیف نسبتاً یکدستی برخوردار بوده و معیار استانداردی برای نور سفید محسوب میشود. منابع نور مصنوعی تمایل زیادی برای دستیابی به پیک عالی در برخی قسمتهای طیف خود و همچنین شیاری عمیق دارند. با مشاهده این شرایط، رنگدانهها در رنگهای متفاوتی ظاهر میگردند.
فضاهای رنگی که برای نمایش رنگها از حیث عدد مورد استفاده قرار میگیرد باید منبع نوری خود را تعیین نمایند. در سنجش مدل رنگ الایبی، فرض بر این است که اندازهگیریها زیر منبع نوری D65 یا ” روشنی روز ۶۵۰۰K” انجام شدهاست که تقریباً همان دمای رنگ نور خورشید میباشد، مگر آنکه خلاف آن قید شود.
نور خورشید با رنگدانه «آبی بنیادی» Rosco R80 برخورد میکند. محصول طیف منبع و طیف بازتاب رنگدانه، نهایتاً به طیف نهایی و ظاهر آبی منجر میشود.
دیگر ویژگیهای یک رنگ همچون اشباع بودن یا سبکی آن، ممکن است توسط دیگر مواد همراه با رنگدانه، تخمین زده شود. رنگپایه و فیلرهایی که به مواد شیمیایی رنگدانهها افزوده میشود نیز الگوهای بازتاب و جذب خاص خود را دارند که میتوانند بر طیف نهایی تأثیرگذار باشند. به همین ترتیب، درمخلوطهای رنگدانه/رنگپایه، امکان برخورد مولکولهای رنگدانه با اشعههای مجزای نوری وجود ندارد و ممکن است به همان صورت که وجود دارند، منعکس گردند. این اشعههای پراکنده نور منبع با یک رنگ کمتر اشباع شده، سهیم میشوند. رنگدانه خالص به نور سفید خیلی کوچک اجازه فرار را داده و بدین ترتیب یک رنگ بسیار اشباع شده تولید میکند. مقدار کمی از رنگدانه با مقدار زیادی از رنگپایه سفید مخلوط میشود، ولی به دلیل فرار مقدار زیادی نور سفید، نتیجه حاصله، اشباع نشده و رنگ پریده میگردد.
شرکت (Partener In Chemicals (ICG Specialty Chemicals BV به عنوان یکی از مهترین پیشنهاد کننده گان محصولات فوق از بهترین برندها در سراسر دنیا شناخته میشود.